a
DE LUXE KRUIDENIER
Het klimaat in Zaandam inspireerde Albert Heijn allerwegen. De Oostzaanse
bevolking was nog steeds zeer kerks, maar in zijn huidige woonplaats scheen ieder
een zich door wereldse zaken te laten leiden. Ook Albert had inmiddels zijn geloof
afgelegd, hij zou zich zelfs tot de vrijmetselarij bekennen.2 Zijn belangstelling voor
politiek en economie groeide. Hij werd lid van een liberale kiesvereniging en ont
wikkelde een verrassende kijk op allerlei maatschappelijke kwesties. Zo voorspelde
fabriekssysteem gepaard gingen, beïnvloedden uiteraard het karakter van de streek.
Sommige fabrieken waren zo volumineus dat zij in het natte land op verdwaalde
oceaanschepen leken. Anderzijds lagen die fabrieken over zes gemeenten verspreid:
Zaandam, Westzaan, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Wormerveer en Krommenie. En
hiervan was alleen Zaandam een officiële stad, al was zij met 21.000 inwoners in
1900 allesbehalve groot te noemen. Ondanks de industrie bleef de streek dus tame
lijk dorps.
Dit was terug te vinden in de sociale verhoudingen. Tussen de vroegere
molenaars en hun knechten had een patriarchale en gemoedelijke omgang bestaan
en ook tussen de huidige fabrikanten en hun arbeiders ontstond geen diepe kloof.
Ten dele lag dat aan de industrie zelf, die minder omvangrijk was dan bijvoorbeeld
de textielindustrie in Twente en Brabant. Bovendien heerste er in de streek een spe
ciale godsdienstige erfenis. Omdat er nooit gilden waren geweest, was het gebied bij
uitstek een toevluchtsoord geworden voor vrijzinnige protestanten, onder wie de
doopsgezinden het meest van zich deden spreken. Qua mentaliteit waren deze
mensen niet erg disciplinair en serviel; en hoewel sommigen van hen op basis van
spaarzaamheid en toewijding tot grote welvaart kwamen, hadden zij allemaal een
hekel aan ‘stos’, een Zaanse term voor kouwe drukte.
De sociale strijd in de streek kon hierdoor beperkt blijven. Omdat veel
arbeiders zich bekeerden tot het anarchisme en de sociaal-democratie stond de
streek in de rest van het land als extreem ‘rood’ te boek, maar die arbeiders vonden
tegenover zich fabrikanten die in meerderheid het liberalisme aanhingen.
Bovendien was de tegenstelling tussen beide groepen overbrugbaar. De SDAP zou in
het district Zaandam al in 1909 de meerderheid bij de Kamerverkiezingen halen -
nota bene, het algemeen kiesrecht was toen nog niet eens ingevoerd. En in 1914
kreeg Zaandam als eerste stad in het land een socialistische burgemeester. Zeker in
terugblik lijkt het erop dat de sociale strijd in de Zaanstreek, hoe turbulent die ook
in de ogen van de tijdgenoot geweest moge zijn, al gestreden was voordat zij goed
en wel was begonnen.1
40
M
