Duitsland en Konsum in Zweden. Tijdens de oorlogsjaren lagen de ontwikkelingen
op dit vlak, behalve in het neutrale Zweden, vanzelfsprekend stil, maar na de
Amerikaanse overwinning kwam ook de Amerikaanse levensstijl meer binnen
bereik. Opvallend genoeg waren het vooral winkelbedrijven waarin van oudsher
weinig service werd verleend, die het zelfbedieningssysteem als eersten omarmden.
In Engeland, Scandinavië en Zwitserland waren dat de coöperaties; in Frankrijk en
België eenheidsprijzenwinkels als Monoprix en Priba. Het jaartal waarin deze ont
wikkeling begon was 1948, toen ook de wonderlijke Chryso van Woerkom uit
Nijmegen zijn toonbankzaak in een zelfbedieningszaak veranderde...
Chryso van Woerkom, eigenaar van ‘Gebr. van Woprkom’, beschikte over een vrij
diepe kruidenierswinkel, die hij tijdens de oorlog met een houten schot had ingekort,
omdat de bezetter voor eigen gebruik op grote panden loerde.4 Net als andere krui
deniers leed Van Woerkom onder de distributie, die voor bijna alle artikelen vaste
maten had ingevoerd, waardoor het ‘mag het ietsje meer zijn?’ geen gelegenheid meer
kreeg. Van Woerkom begon daarom in de loze ruimte achter het houten schot alvast
diverse artikelen voor te wegen en in zakjes te doen. Het publiek, zo ervoer hij,
wende opvallend snel aan de afgewogen zakken, en hij concludeerde dat dat niet
alleen te maken had met de schaarste en de achteruitgaande kwaliteit. Blijkbaar
genoot het publiek van de tijdwinst die met verpakte artikelen werd verkregen en was
het met andere woorden minder gehecht aan de traditionele bediening dan men aan
nam. Van Woerkom dacht hier na de oorlog over door. Hij begon koek, kaas en kof
fie te verpakken, hoewel deze produkten vroeger altijd door de klanten op versheid
betast, geproefd en beroken werden voordat zij werden aangeschaft...
Met al deze verpakte artikelen op voorraad was het een kleine stap om ze
geprijsd en al op de schappen te zetten en de klant zelf zijn keuze te laten maken.
Boeken en folders over zelfbediening waren in Nederland niet voor handen, maar
een kennis leverde Van Woerkom enkele artikelen uit de Progressive Grocer. Van
Woerkom liet stellingen en koopeilanden (‘gondola’s’) maken plus dertig biezen-
mandjes, opdat de klanten niets ongezien in hun tas konden laten glippen. Op 26
november 1948 opende hij de eerste ‘Zelfbedieningswinkel voor Levensmiddelen’
in Nederland, met als slagzinnen: ‘Een stukje Amerika in Nijmegen’ en ‘Zelf bedie
nen is geld verdienen’.
De meerderheid van de klanten was op slag verrukt van het systeem.
Vanwege de verpakte waren hing er in de winkel van Van Woerkom een wat milde
re geur dan in de meeste kruidenierszaken, en de individuele klant hoefde niet lan-
ZELFBEDIENING IN NEDERLAND
118